گرچه به ندرت درمورد غدد سيستم درون ريز بدن فکر مي کنيم، اما هورمون هايي که اين غدد ترشح مي کنند تقريباً بر همه سلول ها، اندام ها و عملکردهاي بدن اثر مي گذارد.
سيستم درون ريز در تنظيم وضعيت رواني، رشد، عملکرد بافت ها، و متابوليسم و همچنين عملکردهاي جنسي و فرايندهاي تناسلي بدن، بسيار سودمند است.
به طور کلي، سيستم درون ريز مسئول فرايندهايي از بدن است که کد صورت مي گيرد، مثل رشد سلولي. فرايندهاي سريعتر مثل تنفس و حرکت بدن توسط سيستم عصبي کنترل مي شوند. اما بااينکه سيستم عصبي و سيستم درون ريز، دستگاه هايي کاملاً جدا از هم هستند، معمولاً براي بهبود عملکردهاي بدن، با هم عمل مي کنند.
درمورد سيستم غدد درون ريز
پايه و بنياد سيستم درون ريز، هورمون ها و غدد هستند. هورمون ها بعنوان پيام رسان هاي شيميايي بدن، اطلاعات و دستورات را از يک گروه سلولي به گروه ديگر منتقل مي کند. گرچه انواع مختلفي از هورمون ها در جريان خون گردش دارند، اما هرکدام فقط روي سلولي تاثير مي گذارد که ژنتيکي براي دريافت و واکنش به پيام هاي آن برنامه ريزي شده است.
سطح هورمون ها مي تواند تحت تاثير عواملي مثل استرس، عفونت ها و بيماري ها، و تغييرات در توازن مايعات و موادمعدني خون قرار گيرد.
يک غده مجموعه اي از سلول هاست که موادشيميايي توليد و ترشج کرده و بيرون مي دهد. غده موادي را از خون انتخاب کرده و بيرون مي کند، روي آنها فرايندهايي انجام مي دهد و موادشيميايي حال را براي استفاده در يک نقطه از بدن آزاد مي کند. برخي از انواع غدد، ترشحات خود را در نواحي خاص آزاد مي کنند.
براي مثال، غدد برون ريز، مثل غدد عرق و براقي، ترشجات خود را در پوست يا داخل دهان آزاد ميکنند. از طرف ديگر غدد درون ريز، بيش از ?? هورمون اصلي بدن را مستقيماً وارد جريان خون مي کند تا در آنجا به سلول هاي ديگر در نواحي مختلف بدن منتقل شوند.
غدد اصلي که سيستم درون ريز بدن انسان را تشکيل مي دهد، غده هيپوتالاموس، هيپوفيز، تيروئيد، پاراتيروئيد، آدرنال، جسم صنوبري و غدد تناسلي مي باشد که شامل تخمدان ها و بيضه هاست. پانکراس نيز بااينکه به سيستم گوارش نيز مربوط است اما چون آنزيم هاي گوارشي را توليد و ترشح مي کند، بخشي از اين سيستم مترشحه هورموني به حساب مي آيد.
بااينکه غدد درون ريز اصلي ترين توليدکننده هاي هورمون هاي بدن هستند، برخي اندام هاي غير درون ريز– مثل مغر، قلب، ريه ها، کليه ها، غده تيموس، پوست و جفت—نيز هورمون توليد کرده و ترشح مي کنند.
هيپوتالاموس، مجموعه اي از سلول هاي ويزه که در بخش پاييني مرکز مغز واقع شده است، اصلي ترين رابط بين سيستم درون ريز و سيستم عصبي به شمار مي رود. سلول هاي عصبي موجود در هيپوتالاموس، با توليد مواد شيميايي که توليد و ترشج هورمون ها را يا تشديد يا متوقف مي کنند، غده هيپوفيز را کنترل مي کند.
غده هيپوفيز بااينکه چندان بزرگتر از يک نخودفرنگي نيست، مهمترين بخش سيستم درون ريز به شمار مي رود. اين اندام گاهاً “غده اصلي” ناميده مي شود، چون هورمون هايي را توليد مي کند که غدد درون ريز ديگر را کنترل مي کنند. توليد و ترشح هورمون هاي هيپوفيز مي تواند تحت تاثير عوامل مختلفي مثل احساسات و تغييرات فصلي قرار گيرد.
براي انجام اينکار، هيپوتالاموس، اطالاعاتي را که توسط مغز داده مي شود (مثل دماي محيط، الگوهاي قرارگيري در معرض نور، و احساسات) را به هيپوفيز مي فرستد.
غده هيپوفيز به دو بخش تقسيم مي شود:بخش پيشين و بخش پسين. بخش پيشين فعاليت غدد تيروئيد، آدرنال، و تناسلي را تنظيم مي کند. از ميان هورمون هايي که اين غده ترشح مي کند، مي توان به موارد زير اشاره کرد:
· هورمون رشد، که رشد استخوانها و ساير بافت هاي بدن را تحريک مي کند و در استفاده بدن از موادمغذي و معدني نقش دارد.
· هورمون پرولاکتين، که توليد شير را در زنان شيرده فعال ميکند.
· هورمون تيروتروپين، که غده تيروئيد را براي توليد هورمون تيروئيد تحريک ميکند.
· کورتيکوتروپين، که غده آدرنال را براي توليد برخي هورمون هاي خاص تحريک ميکند.
غده هيپوفيز همچنين اندورفين نيز ترشح مي کند. اندورفين ها مواد شيميايي هستند که براي کاهش حساسيت به درد، بر روي سيستم عصبي کار مي کنند. علاوه بر اين، غده هيپوفيز هورمون هايي نيز ترشح مي کند که به تخمدان ها و بيضه ها براي توليد هورمون هاي جنسي پيام مي فرستند. غده هيپوفيز همچنين تخمک گذاري و چرخه قاعدگي را نيز در زنان کنترل مي کند.
بخش پسين غده هيپوفيز، هورمون هاي ضد ادرار ترشح مي کند که با تاثيري که بر کليه ها و دفع ادرار دارد، به حفظ توازن آب بدن کمک ميکند. هورمون ديگري که اين بخش ترشح مي کند، اکسيتوسين است که انقباضات رحم را طي وضع حمل ايجاد مي کند.
تيروئيد که در بخش جلويي گردن قرار دارد، شبيه به يک پاپيون يا پروانه است که هورمون هاي تيروئيد، يتروکسين و تيرودوتيرونين را توليد مي کند. اين هورمون ها سرعتي را که سلول ها سوخت هاي بدن را از موادغذايي براي توليد انرژي مي سوزانند، کنترل ميکنند. هرچه ميزان هورمون هاي تيروئيد در جريان خون بالا رود، سرعت ايجاد واکنشهاي شيميايي نيز در بدن بيشتر مي شود.
هورون هاي تيروئيد همچنين نقش مهمي در رشد استخوانها و رشد مغز و سيستم عصبي در کودکان دارند. توليد و ازادسازي هورمون هاي تيروئيد توسط تيروتروپين کنترل مي شود که آن نيز به نوبه خود توسط غده هيپوفيز ترشح مي شود.
به غده تيروئيد چهار غده کوچک متصل است که به همراه يکديگر عمل مي کنند و پاراتيروئيد ناميده مي شوند. اين غدد هورمون پاراتيروئيد ترشح مي کنند که با کمک کالسيتونين که در تيروئيد توليد مي شود، سطح کلسيم را در خون تنظيم مي کند.
بدن دو غده آدرنال مثلثي شکل دارد که هرکدام روي يکي از کليه ها قرار گرفته است. غدد آدرنال دو قسمت دارند، که هرکدام يک سري هورمون توليد ميکنند و عملکردي متفاوت دارند. بخش بيروني، قشر آدرنال، هورمون هايي توليد مي کند که کورتيکوستيروئيد ناميده مي شوند و توازن نمک و آب بدن، واکنش بدن به استرس، متابوليسم، سيستم ايمني و رشد و عملکرد جنسي را تنظيم مي کند.
بخش داخلي، کاته کولامين هايي مثل اپينفرين توليد مي کند. اپينفرين که آدرنالين هم ناميده مي شود، در مواجهه با استرس، فشارخون و ضربان قلب را بالا مي برد.
جسم صنوبري که غده صنوبري نيز ناميده مي شود، در وسط مغز قرار گرفته است. اين غده ملاتونين ترشح مي کند، هورموني که چرخه خواب-بيداري را تنظيم مي کند.
غدد جنسي مهمترين منبع هورمون هاي جنسي هستند. در مردها، اين غدد در کيسه بيضه قرار گرفته اند. غدد مردانه، يا بيضه ها، هورمون هايي توليد مي کند که آندروژن ناميده مي شود،
که مهمترين آنها تستوسترون است. اين هورمون ها تغييرات بدن را که به خاطر رشد جنسي ايجاد مي شود، مثل بزرگ شدن آلت تناسلي و بروز ساير ويژگي هاي مردانه مثل کلفت شدن صدا، رشد مو صورت و شرمگاه و افزايش رشد و قدرت عضلاني، تنظيم ميکند. تستوسترون همچنين در توليد اسپرم توسط بيضه ها نيز دخالت دارد.
غدد زنانه، يني تخمدان ها، در لگن خاصره قرار گرفته اند. اين غدد تخمک توليد کرده و هورمون هاي زنانه مثل استروژن و پروژسترون را توليد ميکنند. استروژن در رشد خصوصيات جنسي زنانه مثل رشد سينه ها و جمع شدن چربي بدن در ران ها و باسن، نقش دارد. هم استروژن و هم پروژسترون در حاملگي و تنظيم عادت ماهيانه نيز نقش دارند.
پانکراس يا همان لوزالمعده (علاوه بر سايرين) دو هورمون مهم، يعني انسولين و گلوکاگن را توليد مي کند. اين هورمون ها براي حفظ توازن گلوکز يا قند خون و حفظ سوخت و ذخائر انرژي بدن، در کنار يکديگر عمل مي کنند.
سيستم غدد درون ريز چه مي کند؟
دکتر مهدي احمدي متخصص غدد :وقتي هورمون ترشح مي شود، از غدد درون ريز به داخل جريان خون منتقل مي شود تا به سمت سلولهايي که بايد پيامرساني کند، برود. در مسير رفتن به سمت اين سلولها، پروتئين هاي خاصي به برخي از اين هورمون ها مي چسبند. اين پروتئين هاي خاص مثل حمل کننده هايي رفتار مي کنند که مقدار هورموني را که بايد با سلول هدف رابطه برقرار کند و روي آن تاثير بگذارد را کنترل مي کنند.
همچنين، سلول هاي هدف گيرنده هايي دارند که فقط به برخي هورمون هاي خاص مي چسبند، و هر هورمون گيرنده هاي خاص خود را دارد،
درنتيجه هر هورمون فقط با سلولهاي هدف خاص که گيرنده هاي آن هورمون را دارند، وارد رابطه مي شود. وقتي هورمون به سلول هدف خود مي رسد، به گيرنده هاي خاص آن سلول مي چسبد و اين ترکيب گيرنده-هورمون، دستورالعمل هاي شيميايي را به کارگران داخل سلول منتقل مي کند.
وقتي سطح هورمون ها به مقدار نرمال يا لازم خود برسد، ترشح بيشتر آن هورمون با مکانيسم هاي مهم بدن کنترل مي شود تا همان ميزان هورمون در خون حفظ شود. اين تنظيم توليد و ترشح هورمون ها مي تواند خود هورمون يا ماده ديگري در خون که مربوط به اين هورمون است را درگير کند.
براي مثال، اگر غده تيروئيد مقدار کافي از هورمون هاي تيروئيد در خون ترشح کرده باشد، غده هيپوفيز متوجه اين مقدار نرمال از آن هورمون در جريان خون شده و آزادسازي تيروتروپين را تنظيم مي کند. تيروتروپين هورموني است که ده تيروئيد را براي ساخت و ترشح هورمون هاي تيروئيد تحريک مي کند.
مثال ديگر هورمون پاراتيروئيد است که يزان کلسيم خون را بالا مي برد. وقتي ميزان کلسيم خون بالا رود، غدد پاراتيروئيد اين تغيير را حس کرده و ترشح و توليد اين هورمون را کاهش مي دهند.